Realizowane Projekty

"ONI też walczą z depresją , współistniejące zaburzenia i choroby psychiczne u osób
z upośledzeniem umysłowym" -  skrót materiałów ze szkolenia zorganizowanego przez Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Wyszkowie w dniu 14 września 2013 roku, prowadzonego przez p. Ewę Urbanowicz, specjalistę w zakresie psychiatrii dzieci
i młodzieży. 

Wyniki badań ostatnich lat wskazują wyraźnie, że osoby z zaburzeniami rozwojowymi mogą doświadczać tych samych zaburzeń  psychicznych i zachowania, które spotykamy w populacji ogólnej. Zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia afektywne dwubiegunowe czy zaburzenia psychotyczne diagnozowane są również u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Stwierdza się, że  osoby
z niepełnosprawnością intelektualną są bardziej predysponowane do występowania zaburzeń psychicznych.  Wynika to z wzajemnego współdziałania uwarunkowań neurobiologicznych, psychologicznych i wzajemnej ich interakcji, która może działać wzmacniająco lub osłabiająco, determinując określone zachowania i emocje. Ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych u osób
z obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego jest 3-4 razy większe niż w populacji osób 
z prawidłowym poziomem inteligencji. Badania wskazują, że 20% do 40% osób z niepełnosprawnością intelektualną ujawnia współistniejące zaburzenia psychiczne, a rozpowszechnienie ich wzrasta u osób
z niższym ilorazem inteligencji. U osób z ilorazem poniżej 50 punktów w Skali Wechslera dotyczy to 50% badanych, w stosunku do 25% badanych z ilorazami inteligencji w granicach 55-70  punktów według Skali Wechslera. Mimo złożoności  i wagi zagadnienia występowania zaburzeń psychicznych
u osób z niepełnosprawnością, w rodzimej literaturze badawczej niezwykle mało jest doniesień na ten temat. Spotkać można natomiast  kilka wyjaśnień dotyczących wzrostu wskaźników rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w populacji tej grupy osób. Są to :
1) uszkodzenia centralnego układu nerwowego,
2) powtarzające się straty/separacje,
3) trudności w komunikacji werbalnej,
4) niski poziom inteligencji, prowadzący często do trudności w radzeniu sobie z problemami życia codziennego,
5) niski poziom kompetencji społecznych mogący zaburzać interakcje z rówieśnikami i innymi osobami,
6) niska samoocena będąca wynikiem powtarzających się niepowodzeń, odrzucenia przez rodzinę/rówieśników,
7) etykietowanie, społeczne naznaczenie i wykluczenie, niewłaściwe postawy otoczenia,
8) brak perspektyw.
Zaburzenia psychiczne wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną dają najczęściej objawy niespecyficzne, które przy trudnościach w komunikowaniu oraz niedostatecznym rozpowszechnieniu standaryzowanych metod diagnostycznych w postępowaniu z osobami z tą niepełnosprawnością powodują, że nadal jest zbyt mało stawianych diagnoz psychiatrycznych. Dlatego też niejednokrotnie symptomy zaburzeń traktowane są jako konsekwencja samego upośledzenia, a nie jako rezultat zaburzeń zdrowia psychicznego, którym przypisuje się wtórną wobec upośledzenia umysłowego rolę etiologiczną. W przeszłość odchodzi myślenie, iż symptomy zaburzeń zachowania się dziecka, czy osoby dorosłej z upośledzeniem są wynikiem obecnych u nich zaburzeń rozwojowych, na rzecz interpretacji, iż zaburzenia te mogą być również konsekwencją, m.in. niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych, izolacji społecznej. Wyniki licznych badań wskazują, iż u osób
z niepełnosprawnością intelektualną mogą występować jednocześnie symptomy wielu zaburzeń.  Szczególnie w tej grupie pacjentów proces diagnostyczny powinien być oparty na  kilku czynnikach: dolegliwości zgłaszane przez pacjenta, zmiany jego zachowania zgłaszane przez opiekunów, czy też okoliczności, w jakich się zaburzenia pojawiły. Właściwa ocena stanu pacjenta prowadzi do postawienia adekwatnej diagnozy, wskazuje podjęcie odpowiedniego leczenia, które w istotny sposób może poprawić jakość życia osoby z niepełnosprawnością intelektualną. 
Wybrane zaburzenia psychiczne, zachowania oraz neurorozwojowe współistniejące
z niepełnosprawnością intelektualną.
Zaburzenia nastroju  (np.: depresja, dystymia tzw. "depresja mniejsza"). Wielu badaczy wskazuje na obecność symptomów depresyjnych nawet już u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną (przez wiele lat stawiana była teza o odporności tych osób na depresję). Im głębiej nasilona jest niepełnosprawność intelektualna tym trudniej jest werbalizować swoje uczucia, swoje przeżycia wewnętrzne  i dlatego też
w diagnozowaniu niezmiernie istotna jest obserwacja funkcjonalna oraz relacja osób z otoczenia na temat funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Postępowanie terapeutyczne - psychoterapia, w tym terapia poznawczo-behawioralna oraz farmakologia - jeżeli brak jest poprawy lub w cięższej postaci depresji.
Zaburzenia lękowe: fobie (lęk wywołany przez pewne określone sytuacje lub przedmioty, które nie są obiektywnie niebezpieczne);  lęk paniczny (nawracające napady ciężkiego lęku, które nie są ograniczone do jakiejkolwiek szczególnej sytuacji i okoliczności i nie można je przewidzieć). Postępowanie terapeutyczne - psychoterapia, farmakologia.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (obsesje - nawracające, przewlekłe myśli, wyobrażenia, impulsy; kompulsje - nawracające zachowania lub czynności myślowe). Leczenie - psychoterapia i farmakologia.
Zaburzenia psychotyczne -  to zespół objawów , które mogą łączyć się z różnymi zaburzeniami psychicznymi, nie stanowi ą one odrębnego zaburzenia. Do postawienia diagnozy konieczna jest obecność chociaż jednego z tak zwanych zaburzeń psychotycznych - urojeń lub omamów.
Tiki - nagle pojawiające się, powtarzające się, mimowolne lub częściowo dowolne, nierytmiczne ruchy lub wokalizacje.
Terapia tików - psychoedukacja rodziny, psychoterapia (np. trening odwracania tików) i farmakologia.
Zaburzenia napadowe. Napad to kliniczny przejaw nieprawidłowego i nadmiernego wzbudzenia grupy neuronów korowych. Padaczka to skłonność do nawrotowych nieprowokowanych napadów (nie każdy napad, zwłaszcza u dzieci, musi świadczyć o istniejącej padaczce).
Czego nie należy robić podczas ataku padaczki:
 - nie podtrzymywać siłą rąk i nóg chorego,
- nie otwierać zaciśniętych szczęk,  nawet jeśli krwawi zaciśnięty język,
 - nie wkładać żadnych przedmiotów do ust,
 - nie cucić, np. przez polewanie wodą,
- nie budzić po napadzie przez potrząsanie, uderzanie itp.
Większość napadów ustępuje po 2-3 minutach. Jeżeli napad przedłuża się ponad 7-10 minut, należy wezwać pogotowie.
 Choroba Alzheimera. Badania wykazują, że wczesne wystąpienie objawów choroby Alzheimera jest często spotykane u osób z zespołem Downa, zwłaszcza po 40 roku życia. Stwierdzono, że 45% pacjentów z zespołem Downa miało chorobę Alzheimera w wieku 45 lat w porównaniu z 5% osób upośledzonych umysłowo z innego powodu.. Istotną cechą neuropatologii zespołu Downa jest tendencja do wczesnego występowania cech morfologicznych starzenia się mózgu, poprzez odkładanie się beta-amyloidu.
Podstawą dobrze prowadzonej terapii  u osób z niepełnosprawnością intelektualną jest  współpraca pacjenta, jego opiekunów z lekarzem. Istotne zasady współpracy:
1. Nie podejmujemy żadnej decyzji dotyczącej dawkowania leku lub zamiaru zrezygnowania 
z farmakoterapii  bez uzgodnienia z lekarzem.
2. Ściśle przestrzegamy zaleceń dotyczących badań kontrolnych w trakcie farmakoterapii.
3. Powiadamiamy lekarza o wystąpieniu niepokojących objawów w trakcie farmakoterapii.
Szkolenie dofinansowane  ze środków Powiatu Wyszkowskiego w ramach zadania publicznego "Promocja i ochrona zdrowia" pn. " Bliżej siebie - szkolenia informacyjno-edukacyjne".
Miejsce szkolenia - Warsztaty Terapii Zajęciowej w Wyszkowie
godz. 9.00 - 13.00 rodzice, członkowie rodzin, opiekunowie
godz. 13.00 - 17.00 pracownicy szkól i placówek, ochrony zdrowia

"Osoba z upośledzeniem umysłowym - obywatel , pacjent, petent, klient "-  skrót materiałów ze szkolenia zorganizowanego przez Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Wyszkowie  w dniu 10 października 2013 roku, prowadzonego przez Urszulę Mikołajczyk, przewodniczącą Zarządu Koła oraz Marka Rosłońca , kierownika WTZ, psychologa.

Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne
Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – art. 32
Każdy z nas niezmiernie sobie ceni wolność osobistą. Jest jasne, że w swoich sprawach sami wypowiadamy się i podejmujemy decyzje. Tymczasem oso by z niepełnosprawnością intelektualną, często bez względu na stopień ograniczeń, zarówno w sprawach codziennych jak i w tych istotnych dla całego życia stale jeszcze zależą od innych. Ktoś drugi ocenia, wybiera, postanawia, załatwia, wie lepiej.
Czy zastanawialiśmy się nad tym, dlaczego tak się dzieje? Z jakiego powodu osoba, która może trochę mniej rozumie i z większym trudem się wypowiada, mimo, iż nie utraciła własnej woli, zdolności rozróżniania i indywidualnych upodobań jest tak łatwo pozbawiana możliwości korzystania   z atrybutów przynależnych każdej osobie ludzkiej, zwłaszcza wypowiadania się we własnych sprawach? Wolność wyborów, możliwość wpływania na to jak się wygląda,  z kim się spotyka, co się ma i co się robi, a także gdzie się jest i co się mówi jest warunkiem pozytywnego przeżywania swojego życia,  myślenia o sobie jako o kreatorze własnego życia.
Wydaje się, że wiemy już dostatecznie dużo, aby sformułować diagnozę:
Od dziesiątków lat żyjemy i działamy w przekonaniu, że dla dobra osoby z niepełnosprawnością  intelektualną  trzeba się nią opiekować, ponieważ ona sama nie jest w stanie o siebie zadbać. Opiekując się, często dla ułatwienia sobie zadania i bez złych zamiarów, ograniczamy przejawy aktywności i woli podmiotu naszych zabiegów, i w ten sposób, niepostrzeżenie, wkraczamy w sytuację, gdy osoba, która ma być  podmiotem naszej pomocy staje się przedmiotem naszej opieki .
 Wiele czyni się w tej chwili na świecie, aby przezwyciężyć negatywne stereotypy "osoby  upośledzonej" i "opiekuna" oraz schematy ich wzajemnych relacji. Zmierza się w kierunku prawdziwego upodmiotowienia tych osób, m.in. przez rzeczywiste słuchanie tego, co mają do powiedzenia i branie tego pod uwagę, tworzenie sytuacji wyboru, partnerskie pomaganie w występowaniu w swoich sprawach. Coraz częściej podnoszony jest model wspieranego podejmowania decyzji oparty na wsparciu osoby, w różnych dziedzinach życia, który  nie prowadzi  do zastępowania jej w różnych obszarach życia i nie pozbawia praw przysługujących każdemu człowiekowi. Obecnie od osób
z niepełnosprawnością intelektualną oczekuje się: większej samodzielności i odpowiedzialności, zaradności i autonomicznego funkcjonowania, a ich młode pokolenie w coraz szerszym zakresie: korzysta z edukacji, doświadcza życia w integracji, wchodzi w relacje z innymi ludźmi, odgrywa różne role społeczne –   także OBYWATELA
Występowanie w całej populacji niepełnosprawności intelektualnej wynosi około 1% Niektóre opracowania podają nawet rozpowszechnienie rzędu 2-3 %.
Niepełnosprawność intelektualna NIE JEST CHOROBĄ, ale STANEM UMYSŁU będącym efektem zazwyczaj uszkodzenia lub nieprawidłowej budowy ośrodkowego układu nerwowego. Zaburzona jest cała sfera orientacyjno-poznawcza, czyli myślenie, rozumienie, uczenie się i tworzenie pojęć.
Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się początkiem w okresie rozwojowym, w niemowlęctwie, wczesnym dzieciństwie lub latach szkolnych. Jest ona stanem trwałym, którego nie można usnąć farmakologicznie. Przy zastosowaniu odpowiedniej rehabilitacji możliwe jest nauczenie osoby  z niepełnosprawnością intelektualną powszechnych umiejętności dzięki czemu staje się ona samodzielna.
Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej opiera się na wynikach uzyskanych na podstawie znormalizowanych testów inteligencji oraz czynników społecznych i kulturowych. Podziału dokonano na podstawie liczby odchyleń standardowych od średniej w pomiarze sprawności intelektualnej (iloraz inteligencji w Skali Wechslera).
Wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej:
1. lekkie (II = 69-50), 
2. umiarkowane (II = 49-35),
3. znaczne (II = 34-20),
4. głębokie (  < 20)
Aktualnie jest tendencja do wyróżniania dwie zasadniczych grup:
- upośledzenie umysłowe lżejsze, do którego zalicza się upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (około 85% przypadków),
- upośledzenie umysłowe głębsze, obejmuje pozostałe stopnie upośledzenia umysłowego (około 15% przypadków). Przyjmuje się, że osoby upośledzone w stopniu umiarkowanym stanowią 10% populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie, w stopniu znacznym 3-4%, głębokim 1-2%
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną może mieć problemy głównie z:  dostrzeganiem różnic
i związków między tym co widzi, słyszy i mówi; dostrzeganiem powiązań między wydarzeniami, doświadczeniami, ludźmi, rzeczami; odkrywaniem znaczeń i rozumieniem znaczeń ukrytych – aluzji, przenośni, wieloznaczności; kojarzeniem starych spostrzeżeń z nowymi; przyswajaniem faktów
z różnych źródeł; skupieniem się na jednej myśli, czynności; rozpoznawaniem uczuć innych ludzi, okazywaniem emocji; nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktów interpersonalnych; formułowaniem zdań - zwłaszcza własnych opinii o danych rzeczach, zjawiskach, osobach oraz wewnętrznych przemyśleń; nazywaniem i rozumieniem pojęć abstrakcyjnych; pisaniem, czytaniem, liczeniem (zapamiętują proste słowa i cyfr); orientacją w czasie i przestrzeni; wykonywaniem czynności samoobsługowych; podejmowaniem decyzji; troszczeniem się o własne zdrowie i bezpieczeństwo; organizacją czasu – pracy i wolnego; odnalezieniem się w różnych rolach społecznych.
Savoir–vivre kontaktów z osobą z niepełnosprawnością intelektualną
1. Jak mówić/pisać o osobach z niepełnosprawnością intelektualną?
Wskazówki terminologiczne.
Część z nas w swojej pracy i prywatnie zetknęło się z wieloma określeniami niepełnosprawności intelektualnej. Najczęściej spotykanym jest wyrażenie: upośledzenie umysłowe. Funkcjonuje ono nadal, np. w orzeczeniach poradni psychologiczno-pedagogicznych, w orzeczeniach o niepełnosprawności  oraz dokumentacjach medycznych. Jednak obecnie odchodzi się już od używania tej nazwy zarówno
w dokumentach legislacyjnych – m.in. aktach prawnych wydawanych przez instytucje publiczne wszystkich szczebli. Tym bardziej, absolutnie niedopuszczalne jest używanie w stosunku do osoby 
z niepełnosprawnością intelektualną określeń obraźliwych i piętnujących, np.: -  debil, imbecyl, idiota, bezmyślny, otępiały, niedorozwinięty, niedorozwinięty umysłowo, ograniczony, ograniczony umysłowo, ani też określeń eufemistycznych np.:   - umysłowy kaleka,   - inwalida umysłowy,  - myślący inaczej,  - odbiegający od normy umysłowej.
Aby uszanować godność osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz okazać im szacunek  wskazane i pożądane jest zatem używanie w mowie potocznej i w języku pisanym – także formalnym, następujących określeń: - osoba z niepełnosprawnością intelektualną;
- osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym, głębokim;
- osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym, głębokim;
2. Jak zachowywać się wobec osoby z niepełnosprawnością intelektualną?
Zanim pomożesz – zapytaj! -  
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną może wolniej przyswajać nowe wiadomości i mieć trudności z wykorzystaniem swojej wiedzy i umiejętności, ale chce być traktowana jak niezależny człowiek.
W znajomym otoczeniu może radzić sobie bardzo dobrze, bo działa według stałego, znanego jej planu.
W obcym budynku, na ulicy, której nie zna, wśród obcych ludzi poczuć się zagubiona i przestraszona. Zanim jednak udzielisz jej pomocy, zapytaj - czy życzy sobie Twojego wsparcia. Jeśli współpracujesz/przebywasz stale z osobą z niepełnosprawnością intelektualną, pamiętaj, że potrzebuje ona więcej czasu na dostosowanie się do nowego środowiska i porządku oraz na oswojenie się  z nowo poznanymi ludźmi.
Ostrzegaj i podpowiadaj, ale nie decyduj! –  
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną sama chce decydować, co chce/może robić, a czego nie. Jeśli np. zabronisz jej uczestnictwa w jakimś wydarzeniu, będziesz powstrzymywał od wykonania jakiejś czynności, albo sprzeciwisz się jej prośbie - wyjaśnij jej dlaczego to robisz, np. powołując się na jej bezpieczeństwo, przepisy prawne itp. W przeciwnym razie może uznać, że bez powodu ograniczasz jej prawo do samodzielności  i poczuje się skrzywdzona. Pamiętaj też, że  może mieć ona kłopoty  
z podejmowaniem decyzji – zwłaszcza szybkich  i zdecydowanych. Wykaż więc wobec niej cierpliwość
i daj jej wystarczająco dużo czasu na przemyślenie sprawy  i odpowiednią odpowiedź.
Taktownie inicjuj kontakt fizyczny! -  
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną, podobnie jak osoby z innymi rodzajami niepełnosprawności i osoby sprawne, również posiada własną strefę intymną. Dotykanie podczas pierwszego spotkania (np. klepanie po plecach, chwytanie za dłoń, obejmowanie za ramiona) może być dla niej niemiłe, może ją wystraszyć albo nastawić negatywnie do dalszych kontaktów. Może też poczuć, że jest traktowana jak dziecko, a nie jak dorosły człowiek. Często też zdarza się, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną zachowują się zbyt przymilnie – np. chcą uściskać, ucałować rozmówcę, uznając jego życzliwość za przejaw sympatii, a nawet przyjaźni. Aby zachować relację, np. urzędnik – klient, po prostu wycofaj się i grzecznie, ale stanowczo poproś, aby  tego nie robiła, gdyż takie okazywanie emocji z jej strony krępuje ciebie. Przypomnij jej także, że przyszła do urzędu (instytucji) w celu załatwienia konkretnej sprawy.
Mów zawsze wprost do osoby niepełnosprawnej intelektualnie! -
Podczas rozmowy zwracaj się zawsze bezpośrednio do osoby z niepełnosprawnością intelektualną,
a nie do jej towarzysza. Opiekun lub asystent zwykle sam wie kiedy włączyć się do konwersacji. Zdarza się jednak - zwłaszcza rodzicom i bliskim, że chcą wyręczyć osobę  z niepełnosprawnością intelektualną i zaczynają w rozmowie dominować. To bardzo ułatwia i przyśpiesza realizację zgłoszonej sprawy, ale spycha osobę z niepełnosprawnością intelektualną do roli biernego słuchacza, a nie głównego interesanta. Jeśli klient  z niepełnosprawnością intelektualną załatwia sprawy w urzędzie/instytucji 
w towarzystwie osoby wspierającej   –  to pamiętaj, że jej rolą nie jest zastępowanie osoby 
z niepełnosprawnością intelektualną, ale pomaganie jej   –  np. w wyjaśnianiu kolejnych kroków na drodze do załatwienia sprawy. Dlatego do klienta  z niepełnosprawnością intelektualną zwracaj się także wtedy, gdy nic nie mówi. Jeśli nie rozumiesz odpowiedzi udzielonej przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną, albo jej nie dosłyszałeś, poproś o powtórzenie. Może się także zdarzyć, że podczas rozmowy przypadnie ci niemiłe, ale ważne dla godności osoby z niepełnosprawnością intelektualną, zadanie powstrzymywania jej rodzica, opiekuna przed wypowiadaniem negatywnych opinii
  o niepełnosprawnym kliencie - np. bo on/ona niczego sam/sama nie załatwi, nigdzie nie pójdzie, wszystko trzeba robić za niego/za nią, mam z nim/nią same kłopoty itp.
Szanuj prywatność osoby z niepełnosprawnością intelektualną! -   
Zanim jej dobrze nie poznasz, nie zadawaj jej pytań zbyt osobistych, zwłaszcza dotyczących jej niepełnosprawności. Jeśli będziesz zbyt dociekliwie i natarczywie dopytywał o jej przypadłość, może ona poczuć się osaczona, zamknie się w sobie i wycofa z kontaktów. Z drugiej strony, zdarza się, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną są bardzo rozmowne, chętnie opowiadają o swoim życiu, rodzinie, problemach, sukcesach, nie pozwalając rozmówcy dojść do słowa. Dla osób sprawnych intelektualnie takie zachowanie może być męczące. W takiej sytuacji staraj się skupić uwagę osoby
z niepełnosprawnością intelektualną na zasadniczym temacie rozmowy, przerywając taktownie, ale stanowczo jej wypowiedź i zadając pytania, na które można udzielić konkretnej odpowiedzi – np. jaki jest Pani/Pana zawód?, gdzie Pan/Pani pracuje?,
- czy mieszka Pan/Pani sama czy z rodziną?  Czasem też osoby z niepełnosprawnością intelektualną, aby zadowolić rozmówcę, udzielają mu takich odpowiedzi, których on - ich zdaniem - oczekuje. Warto wtedy zweryfikować informacje powtarzając po jakimś czasie dane pytanie, ale w inny sposób.
3. Zasady konwersacji z osobą z niepełnosprawnością intelektualną
1)  Pamiętaj – masz do czynienia z osobą dorosłą, której należy się szacunek – nawet jeśli rysy twarzy tej osoby nadają jej dziecinny wygląd. Zwracaj się więc do niej: „Proszę Pani”, „Proszę Pana”, ewentualnie: „Pani Barbaro”, „Panie Janie” itp. – jeśli wasza znajomość jest dłuższa. 2)  Podczas rozmowy z osobą  z niepełnosprawnością intelektualną nie używaj języka dziecinnego, ani nie traktuj jej z protekcjonalną pobłażliwością.  3)  W swojej wypowiedzi używaj słów wyrażających rzeczy konkretne, a nie pojęcia abstrakcyjne.  4)  Używaj zdań pojedynczych, słów krótkich i prostych oraz pytań, na które można udzielić odpowiedzi jednym lub kilkoma słowami, albo skinieniem głowy.  5)  Przy dłuższej wypowiedzi – np. wyjaśniając sprawę, problem, procedurę – podziel ją na krótsze części, a po wygłoszeniu każdej z nich sprawdź, czy rozmówca  z niepełnosprawnością intelektualną dobrze cię zrozumiał.  6) Dostosowuj tempo swoich wypowiedzi i słownictwo w nich używane do indywidualnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością intelektualną, z którą rozmawiasz.   7) Jeśli możesz zobrazować swoją wypowiedź ilustracją, odręcznym rysunkiem – skorzystaj z tej możliwości. Dużym ułatwieniem dla klienta z niepełnosprawnością intelektualną będzie także sporządzenie dla niego spisu ustaleń z rozmowy – np. następna wizyta w urzędzie – tu konkretna data i czas, lista dokumentów do dostarczenia, numer stanowiska (pokoju), do którego interesant musi się zgłosić.  8) Pamiętaj! Jeśli masz wątpliwości, jak zachować się lub rozmawiać z osobą z niepełnosprawnością intelektualną - po prostu poproś ją o wskazówkę!
Problemy, które mogą się pojawić w trakcie obsługi klientów z niepełnosprawnością intelektualną:
1. Klient nie potrafi lub nie może sam wypełnić dokumentów:
- Rozwiązanie: zgodnie z obwiązującym prawem urzędnik - pracownik instytucji publicznej może wskazywać jakie konkretne dane należy wpisać do dokumentów, ale nie może wypełnić ich zamiast klienta; jeśli klient nie może, nie umie wpisać informacji w dokumentach samodzielnie należy poprosić
o pomoc osobę wspierającą klienta, a jeśli klient załatwia sprawę sam – poprosić go o kolejne przyjście do urzędu w towarzystwie osoby wspierającej.
2. Komunikacja z klientem wymaga więcej czasu i uwagi:
- Rozwiązania: a)  zablokowanie w elektronicznym systemie obsługi klientów numerka przypisanego do klienta z niepełnosprawnością intelektualną, poproszenie go o przejście do miejsca, w którym klienci mogą spokojnie zapoznać się z dokumentami i wypełnić je, obsłużenie następnej osoby (osób) z kolejki, powrót do klienta z niepełnosprawnością intelektualną, gdy będzie gotowy do dalszej rozmowy;
b) zorganizowanie w urzędzie/instytucji dodatkowego pokoju, pomieszczenia, stanowiska, w którym będzie można w spokoju, bez narażania się na zniecierpliwienie i negatywne komentarze osób oczekujących w kolejce, załatwiać sprawy klientów wymagających innych warunków komunikacyjnych.
 3. Klient jest zdenerwowany, reaguje zbyt emocjonalnie
- Rozwiązanie: przejście do dodatkowego pokoju, pomieszczenia, stanowiska, zapewniającego kameralność,  w którym klient będzie mógł uspokoić się i poczuć się bezpiecznie, nie osaczony dodatkowymi bodźcami,  np. rozmowami innych osób, dźwiękami telefonów, hałasem itp.
4. Klient obraża urzędnika:
 - Rozwiązanie: upomnieć grzecznie klienta, przypomnieć mu, że wszyscy ludzie zasługują na szacunek, wypowiedzieć wprost komunikat, że nie życzymy sobie, aby klient używał sformułowań niekulturalnych, obraźliwych podobnie jak urzędnicy nie używają takich sformułowań wobec klientów.
Dostęp do informacji
Jak redagować i pisać informacje dla osób z niepełnosprawnością intelektualną? 
Zdobycie potrzebnych informacji to dla osoby z niepełnosprawnością intelektualną szczególne wyzwanie. Znakomita większość komunikatów, którymi posługują się osoby sprawne jest dla nich po prostu niezrozumiała. Specjalnie z myślą o osobach z ograniczonymi kompetencjami w przyswajaniu treści powstała szczególna metoda  łatwa do czytania. Jeśli chcecie Państwo, aby informacje
o działalności Państwa urzędu (instytucji), zwłaszcza te szczególnie ważne dla mieszkańców były dostępne także dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, podpowiadamy jak redagować i tworzyć teksty (przekazy) w wersji łatwej do czytania.
1) Poznaj odbiorców tekstu – ich zdolności do przyswajania nowych informacji i potrzeby komunikacyjne;
2) Jeśli to możliwe zaangażuj osoby z niepełnosprawnością intelektualną w proces redagowania informacji, tekstu, przekazu skierowanego do nich;
3)  Używaj prostego języka:   - wyrzuć z tekstu zbędne szczegóły – pozostaw tylko najważniejsze informacje;       - pisz tak, jak mówisz;   -  nie używaj słów żargonowych, branżowych, opisujących szczegóły techniczne, skrótów, słów zaczerpniętych z języków obcych;  -  używaj prostych zdań pojedynczych – unikaj zdań wielokrotnie złożonych;   - używaj prostej interpunkcji – unikaj średników, dwukropka, myślników, zbyt wielu przecinków;  - w tekście zwracaj się bezpośrednio do czytelników;   -  nie bój się powtórzeń – jeśli użyłeś słowa np. „słuchacz”, powtarzaj go w kolejnych zadaniach, które go dotyczą;   - używaj cyfr zamiast słów;
-  nie używaj dużych liczb i wyrażeń procentowych – zamiast 5 napisz – kilka;  -  jasno określ co trzeba zrobić         z daną informacją, np. zapamiętaj, przekaż rodzinie, odpowiedz.
4)  Rozplanuj tekst i rysunki na stronie zgodnie z zasadami:
używaj dużej czcionki – co najmniej 12 punktów dla zwykłego tekstu i co najmniej 14 dla tytułów, śródtytułów  i ważnych informacji;  używaj czcionki prostej, tzw. bezszeryfowej (np. Arial lub Univers), bez ozdobników;  nie używaj czcionki koloru białego i żółtego;  jeśli stosujesz papier kolorowy, upewnij się, czy jest widoczny kontrast między nim  a czcionką;   informacje drukuj na papierze matowym, który nie daje odblasku i na tyle grubym, aby tekst nie prześwitywał na drugą stronę;  nie wpisuj tekstu bezpośrednio nad zdjęciem lub rysunkiem;  unikaj większych fragmentów tekstu pisanych wielkimi literami, pochyłym drukiem lub podkreślonych; informacje bardzo ważne – ujmij w ramkę i zaznacz pogrubioną czcionką;  nie justuj tekstu – pozostaw prawy brzeg nie wyrównany;  nie przenoś słów za pomocą myślnika;  to samo zdanie rozpocznij i zakończ na tej samej stronie; postaraj się, aby linia wersu była krótka;  główne zagadnienia wyróżnij w punktach lub ujmij je w ramki;  zastosuj przejrzysty spis treści i wyraźne nagłówki, tytuły, śródtytuły;  adresy pisz tak jak na kopercie – w oddzielnych wersach: imię   i nazwisko adresata, nazwę ulicy  numer budynku, kod pocztowy  i nazwę miejscowości; jeśli to możliwe informacje drukuj na papierze w większych formatach – A4 lub A3.  (PSOUU korzysta
z "Europejskich standardów przygotowywania tekstu łatwego do czytania  i zrozumienia").
5)  Wspieraj tekst ilustracjami:
 wybieraj ilustracje (zdjęcia, rysunki, symbole), które najlepiej objaśniają tekst – kluczowe słowo lub ideę; wyraźnie zaznacz, która część tekstu odnosi się do którego rysunku; nie używaj zbyt wielu symboli, z wyjątkiem sytuacji, kiedy wiesz, że osoby czytające tekst swobodnie się nimi posługują; ilustracje umieszczaj w jednej linii z tekstem, którego dotyczą, a nie powyżej lub poniżej słów; używaj rysunków prostych, ale nie dziecinnych czy protekcjonalnych, nie zawierających zbyt wielu detali, bez cieniowania; używając zdjęć pamiętaj, że: - najbardziej przyciągają wzrok zdjęcia twarzy (np. obok tekstu warto umieścić fotografię jego autora).
6)  Jeśli możesz docierać z informacjami do odbiorców z niepełnosprawnością intelektualną przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii dźwiękowych i obrazkowych (nagrania, filmy na płytach CD
i DVD, pliki przesyłane internetem). Zamiast druku – rób to jak najczęściej, bo wiele osób z tym rodzajem niepełnosprawności woli (lub może) słuchać i oglądać niż czytać. Pamiętaj jednak, aby nagrania były krótkie  i zawierały najważniejsze informacje.
Podczas szkolenia omówione zostały również wybrane obszary życia społecznego osoby
z niepełnosprawnością (zagadnienia ochrony prawnej  osób  z niepełnosprawnością intelektualną, prawa wyborcze osoby niepełnosprawnej, prawo dostępu do informacji publicznej, prawa pacjenta, orzecznictwo do celów i pozarentowych, rynek pracy otwarty dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, przemoc w rodzinie wobec osób niepełnosprawnych).
Szkolenie współfinansowane ze środków Powiatu Wyszkowskiego w ramach zadania publicznego "Promocja i ochrona zdrowia" pn. "Bliżej siebie - szkolenia informacyjno-edukacyjne".
Miejsce szkolenia - Warsztaty Terapii Zajęciowej w Wyszkowie
Godziny szkolenia -  I grupa 9.00, II grupa 13.00